तथागत बुद्ध आणि योग – अंतर्मुखतेचा शांत मार्ग

तथागत गौतम बुद्ध म्हणजेच आत्मजागृतीचा झरा. त्यांच्या शिकवणीत आणि जीवनप्रवासात योग ही संकल्पना स्पष्टपणे गुंफलेली आहे. जरी आज आपण योग म्हणतो ते मुख्यतः पतंजलींच्या अष्टांग योगाशी संबंधित मानले जाते, तरी बुद्धांच्या धम्ममार्गातही योगाच्या मूळ गाभ्याचे दर्शन होते – शरीर, श्वास आणि चित्ताचा संयोग.

बुद्धांनी ‘ध्यान’ हे मुक्तीचे साधन मानले. ते म्हणायचे – “अप्प दीपो भव,” म्हणजेच “स्वतःचा दीप बना.” हा दीप म्हणजे अंतर्मुखतेची जाणीव. योगसाधना हेच आत्मप्रकाशाकडे नेणारे साधन आहे. आजच्या काळात योगाची शारीरिक स्वास्थ्यासाठी उपयुक्तता कितीही महत्त्वाची वाटत असली, तरी बुद्धांच्या दृष्टिकोनातून योग म्हणजे चित्तशुद्धी आणि विकारमुक्त अवस्था गाठण्याचा मार्ग.

बुद्धांनी सम्यक ध्यान, सम्यक संकल्प, सम्यक वाणी, सम्यक आचार इ. अष्टांगिक मार्ग मांडला. यातून चित्तवृत्ती नियंत्रित करणे, करुणा आणि क्षमाशीलतेची जाणीव वाढवणे हे सुस्पष्ट होते. हीच तत्वे अष्टांग योगातील यम, नियम, प्राणायाम आणि ध्यान यांच्याशी सुसंगत आहेत. म्हणजेच, बुद्धांचा धम्मही योगाच्या खोल अर्थाशी जोडलेला आहे.

आज जगभर ‘माइंडफुलनेस’ किंवा ‘सतत जागरूकता’ (स्मृती साधना) ही संकल्पना लोकप्रिय झाली आहे. हे काही नविन नाही. ही तर बौद्ध ध्यानपद्धतीचाच आधुनिक आविष्कार आहे. बुद्धांनी ‘विपश्यना’ ध्यानाच्या माध्यमातून लोकांना दुःख, त्याची कारणं आणि त्यांच्या निवारणाचे मार्ग शिकवले. हे सर्व योगसाधनेतून शक्य होते.

आजच्या धावपळीच्या, ताणतणावाच्या युगात योग आणि बुद्धविचार एकत्रितपणे आपल्याला शारीरिक आरोग्य, मानसिक शांती आणि आध्यात्मिक स्थैर्य प्रदान करू शकतात. बुद्धांचे तत्वज्ञान आत्मस्वरूपाच्या शोधाला प्रोत्साहन देणारे आहे. त्यासाठी कोणत्याही चमत्काराची गरज नाही, गरज आहे ती – योगमार्गाने अंतर्मुख होण्याची.

या दृष्टिकोनातून पाहिले तर योग हा केवळ आसनांचा व्यायाम नाही, तर तो आपल्या वर्तन, विचार, आणि वृत्ती यांचे शुद्धीकरणाचे एक तत्त्वज्ञान आहे. गौतम बुद्धांचा मार्ग हा संयम, शांती आणि जागृतीचा आहे – आणि हेच मार्ग योग साधनेतून प्राप्त करता येतात.

आज आपण बुद्धांचा जन्म, बौद्ध पौर्णिमा किंवा योग दिन साजरे करतो, पण खरे साजरे करणं म्हणजे त्यांच्या शिकवणीचा अंगीकार करणं. बुद्ध आणि योग – हे दोन्ही परस्परपूरक आहेत. दोघांचाही उद्देश एकच – मुक्ती आणि आंतरिक शांती.

तथागत गौतम बुद्ध म्हणजे केवळ एक धर्मसंस्थापक नव्हे, तर मानवाच्या अंतर्मनाचा शोध घेणारा एक तत्त्वज्ञ. त्यांच्या विचारप्रणालीत योगाचा गाभा दडलेला आहे. जरी पतंजलीच्या अष्टांग योगाला शास्त्रीय स्वरूप मानले जात असले, तरी बुद्धांच्या धम्ममार्गातही चित्तशुद्धी, ध्यान, स्मृती (Mindfulness) यांचा केंद्रबिंदू योगाशी अनन्यसाधारण पद्धतीने जोडलेला आहे.

बुद्धांचा मार्ग अष्टांगिक मार्ग म्हणून ओळखला जातो – यम, नियम, प्राणायाम, प्रत्याहार, धारणा, ध्यान आणि समाधी याच्याशी मिळताजुळता. ‘सम्यक दृष्टि’ पासून सुरू होणारा हा मार्ग माणसाला दुःखमुक्ति आणि निर्वाण म्हणजेच परम शांतता प्राप्त करून देतो. याचे मूळ आहे – अंतर्मुखतेत, जागरूकतेत आणि भावनांचे संयमात.

बुद्धांच्या ध्यानपद्धतीत ‘विपश्यना’ किंवा ‘सतत जागरूकते’चे विशेष महत्त्व आहे. मनावर नियंत्रण ठेवणे, भावनांना दिशा देणे, आणि जीवनात प्रसन्नता निर्माण करणे – हीच योगसाधनेची खरी फलश्रुती. योग म्हणजे केवळ शारीरिक आसन नाही, तर मन, शरीर आणि आत्मा यांचा मिलाफ आहे – याचेच मूर्त स्वरूप बुद्धांनी साकारले.

आजच्या काळात जगभरात माइंडफुलनेस मेडिटेशन नावाने बौद्ध साधना प्रसारित झाली आहे. तणाव, चिंता, नैराश्य यावर उपाय म्हणून योग व ध्यान लोकप्रिय झाले. पण त्याची मूळ प्रेरणा बुद्धांच्या तत्त्वज्ञानात आहे. त्यांनी “अप्प दीपो भव” – स्वतःचा दीप स्वतःच व्हा – असा संदेश दिला. हा दीप म्हणजे अंतर्मनातली शांती, आत्मप्रकाश आणि संतुलन.

आधुनिक युगात योग दिन आणि बौद्ध पौर्णिमा हे दोन वेगवेगळे दिवस जरी असले, तरी दोघांचा उद्देश समान – मानवाच्या अंतःशांतीचा शोध. तथागत बुद्ध आणि योग दोघेही जगाला संयम, सहिष्णुता आणि आत्मिक प्रगतीचा मार्ग दाखवतात.

आज भारताला आणि जगाला या दोघांची सांगड अधिक घट्टपणे समजून घेण्याची गरज आहे. कारण सध्याच्या काळात मानसिक आरोग्य हीच खरी गरज बनली आहे. योग आणि बुद्ध दोघेही मनाला शुद्ध, स्थिर आणि जागरूक ठेवण्याचे मार्ग आहेत. त्यातूनच निर्माण होतो – एक शांत, सुसंवादी आणि विवेकी समाज.

राकेश भास्कर- 9112355244